Mleko mamy – naturalne zdrowie

Narodziny i pierwsze godziny życia

 

Magiczna pierwsza godzina

Pierwsza godzina spędzona z nowo narodzonym maluszkiem jest niezwykłym doświadczeniem. To także wyjątkowa okazja na zainicjowanie karmienia piersią. 

Podczas ciąży Twoje piersi osiągnęły już gotowość do karmienia, jednak progesteron − hormon ciążowy − uniemożliwiał prolaktynie aktywację produkcji mleka. Po urodzeniu łożyska poziom progesteronu zacznie spadać; proces ten zajmuje jednak kilka dni. To właśnie dlatego na początku ilość pokarmu w piersiach jest niewielka.

Aby możliwe było zainicjowanie laktacji w ciągu pierwszych godzin spędzonych z noworodkiem, konieczny jest „bodziec” − dziecko powinno rozpocząć rytmiczne ssanie, które uaktywni komórki w Twoich piersiach.

Jeżeli nie jest to możliwe, bo dziecko jest chore lub zostało z innych przyczyn oddzielone od matki – konieczne jest zastąpienie tego procesu odciąganiem pokarmu za pomocą laktatora. Najlepiej z funkcją inicjacji laktacji, czyli naśladującego naturalny wzorzec ssania noworodka. Standard opieki okołoporodowej w Polsce nakłada na szpitale obowiązek zapewnienia odpowiedniego sprzętu każdej potrzebującej pacjentce. W razie konieczności poproś o laktator oraz poradę laktacyjną.

Jeżeli zastosujesz taki laktator w pierwszych trzech godzinach po porodzie, nawet jeśli znajdujesz się w grupie ryzyka osób zagrożonych zaburzeniem laktacji (poród operacyjny, wiek powyżej 30 roku życia, otyłość, nadciśnienie, operacje na gruczole piersiowym), możesz wypracować taką laktację, jaka wykształciłaby się w naturalnych, optymalnych warunkach.

Kontakt „skóra do skóry”, czyli ułożenie nagiego maluszka na odsłoniętej piersi, przyspiesza wyzwalanie innego hormonu − oksytocyny, która także wspomaga zainicjowanie laktacji. W pierwszych kilku godzinach po porodzie poziom oksytocyny u Ciebie i dziecka jest niezwykle wysoki, jednak stan ten szybko przemija.

Rola oksytocyny wydaje się jednak wykraczać poza inicjowanie przepływu mleka. Eksperci uważają, że może ona „przygotowywać” mózg na nadchodzące karmienie. Kiedy przytulisz dziecko do skóry, będzie spokojniejsze i mniej skłonne do płaczu, a Twoja odporność na ból wzrośnie. Zarówno u Ciebie, jak i u niemowlęcia spadnie także poziom kortyzolu, czyli hormonu stresu. 

Jeżeli Twój poród nie przebiegł zgodnie z planem i konieczne było przeprowadzenie cesarskiego cięcia lub innej interwencji medycznej, nadal ważne jest jak najlepsze wykorzystanie pierwszej godziny − postaraj się umożliwić noworodkowi chwycenie piersi i jak najdłużej trzymaj go przy skórze. Jeżeli z różnych powodów nie byłoby to możliwe, to warto, aby dziecko tulił Twój partner.

 

Mleko matki: więcej niż odżywianie

Wczesne mleko, które produkują Twoje piersi, znacząco różni się od tego, którego potrzebować będzie tygodniowe niemowlę.

Siara to gęsty płyn o żółtej barwie, który jest niezwykle bogaty w składniki odżywcze i łatwy do strawienia. Jej zadaniem jest jednak znacznie więcej niż żywienie. Często uważa się, że ma ona większe znaczenie dla ochrony Twojego dziecka, niż dla jego odżywiania. Siara zawiera mnóstwo składników: 

• Białe krwinki, zwane leukocytami, które zwalczają infekcje i aktywują naturalną odporność dziecka. Stanowią one aż 70% komórek zawartych w siarze – po opuszczeniu łona matki noworodek potrzebuje bardzo skutecznej ochrony przed czynnikami zewnętrznymi.
• Przeciwciała, chroniące przed bakteriami i wirusami. Jedne z nich, sIgA, pokrywają jeszcze nie w pełni rozwinięte, przepuszczalne jelita dziecka, które są podatne na infekcje i choroby. Obniża to ryzyko dolegliwości układu pokarmowego oraz biegunki, a także zapobiega przedostawaniu się szkodliwych substancji do krwiobiegu.
• Czynniki wzrostu i hormony, które wspomagają rozwój dziecka.
• Minerały takie jak magnez, który wzmacnia kości i stabilizuje rytm serca, oraz cynk, który wspomaga rozwój mózgu dziecka i wspiera jego układ immunologiczny.

Choć objętość siary wydaje się mała, te niewielkie ilości bogatego w białka „płynnego złota” są dokładnie tym, czego potrzebuje Twoje dziecko.

W niektórych sytuacjach noworodki nie otrzymują odpowiednich ilości mleka matki, które wystarczyłyby do nawodnienia i odżywienia organizmu. Najlepszym wskaźnikiem odżywienia dziecka są jego pieluszki. Typowy noworodek oddaje mocz raz dziennie do około trzeciego dnia, kiedy powinien już moczyć trzy pieluszki na dzień. Począwszy od dnia piątego, powinnaś zobaczyć pięć lub więcej mokrych, ciężkich pieluszek dziennie, a także co najmniej dwie zabrudzone pieluszki. Najpóźniej do końca czwartego dnia smółka lub zielona substancja powinny przekształcić się w luźny, żółty stolec.

 

 

Mleko mamy jest niezwykłe

Siara zawiera śladowe ilości minerałów takich jak cynk (który wspomaga wzrost dziecka i rozwój jego mózgu, a także wzmacnia jego układ immunologiczny) oraz miedź (niezbędna dla wzrostu i funkcjonowania wielu organów, na przykład serca i mózgu). Podczas jednego z badań ustalono, że stężenie cynku w siarze jest około cztery razy większe w porównaniu do mleka właściwego (po pierwszym miesiącu życia). Choć naukowcy nie są jeszcze całkowicie pewni przyczyny tego zjawiska, jest to kolejny dowód na niezwykłe, dynamiczne właściwości mleka matki, które nieustannie się zmienia! 

Siara jest nie tylko pokarmem ale również lekarstwem. Wcześniaki, u których w prawidłowy sposób rozpoczęto karmienie doustne – podając siarę i mleko matki – szybciej osiągają prawidłowy rozwój, szczególnie układu nerwowego i unikają wielu powikłań typowych dla porodów przedwczesnych.

Jeżeli Twoje dziecko urodziło się zbyt wcześnie, wytwarzana przez Ciebie siara będzie szczególnie bogata w białka, substancje ochronne oraz czynniki wzrostu. Zapewni ona noworodkowi najlepszy możliwy start w dalsze życie.

Podawanie wcześniakowi siary znacząco obniża ryzyko wystąpienia martwiczego zapalenia jelit. Na tę poważną chorobę, która wywołuje zapalenie oraz uszkodzenie tkanki jelitowej, najczęściej zapadają przedwcześnie narodzone niemowlęta. 

Karmienie wcześniaka piersią może wiązać się z dodatkowymi trudnościami; jego odruch ssania nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, a ponadto konieczne może być umieszczenie go na oddziale intensywnej opieki medycznej dla noworodków. Pomimo to, przy wsparciu personelu oddziału nadal możliwe jest podawanie niemowlakowi mleka – bezpośrednio z piersi lub za pośrednictwem strzykawki albo butelki.

Jeżeli konieczne będzie odciąganie pokarmu, w miarę możliwości korzystaj z podwójnego laktatora z funkcją inicjacji laktacji i odciągaj pokarm co dwie lub trzy godziny, czyli ze standardową częstotliwością karmienia noworodka.

Jednoczesne odciąganie pokarmu z obu piersi nie tylko skróci o połowę czas całej procedury; w ten sposób uzyskasz średnio o 18% mleka więcej niż przy odciąganiu naprzemiennym, a uzyskany pokarm będzie miał wyższą wartość energetyczną.

Ważne: Karmienie piersią obniża ryzyko wystąpienia zespołu nagłego zgonu niemowląt (zwanego także śmiercią łóżeczkową) o 50%.

 

 

Karmienie piersią w pierwszych dniach po porodzie

Początki laktacji 

W okresie od drugiego do czwartego dnia po narodzinach dziecka Twoje piersi zaczną produkować większe ilości pokarmu, przez co będą wydawać się pełniejsze i twardsze – proces ten określany jest jako „napełnianie się mlekiem”.

Jeżeli jesteś zdziwiona tym, jak bardzo dotychczas zwiększyły się Twoje piersi, przygotuj się na jeszcze większą niespodziankę (szczególnie jeśli Twój biust nie jest naturalnie obfity)!

Także Twój pokarm zmienia się z dnia na dzień, stopniowo ewoluując w mleko właściwe. W okresie od 5 do 14 dnia jest on określany mianem mleka przejściowego. Na tym etapie wyróżnia go duża zawartość przeciwciał, które nie tylko krótkoterminowo obniżają zagrożenie infekcjami, lecz także ograniczają ryzyko występowania chorób w późniejszych latach życia. Mleko przejściowe zawiera także odpowiednie proporcje tłuszczu, laktozy i rozpuszczalnych w wodzie witamin niezbędnych dla szybko rozwijającego się niemowlęcia.

Jedną z najważniejszych funkcji mleka na tym etapie jest zabezpieczanie układu trawiennego noworodka. Jego bezpośrednim działaniem jest ochrona przed niebezpiecznymi infekcjami i dolegliwościami jelit, zwłaszcza jeżeli dziecko urodziło się przedwcześnie. To jednak nie wszystko – wpływa ono także na długoterminowy rozwój zdrowego układu trawiennego. Rozwój jelit Twojego dziecka jest bezpośrednio zależny od tego, czym jest karmione.

Twoje mleko zawiera również duże ilości złożonych cukrów zwanych oligosacharydami. Są to prebiotyki – substancje, które wprowadzają „dobre” bakterie do jelit niemowlęcia, wspomagając tworzenie ochronnego mikrobiomu (środowiska mikroorganizmów żyjących w jelitach, niezbędnego dla trawienia i układu odpornościowego). Niektóre oligosacharydy zapobiegają także przyleganiu szkodliwych bakterii (wywołujących między innymi zapalenie płuc) do przewodu pokarmowego dziecka.

Ludzkie mleko zawiera ponad 200 oligosacharydów, a mleko krowie – zaledwie 40.

Badania wykazały, że aż 30% pożytecznych bakterii w przewodzie jelitowym niemowlęcia pochodzi bezpośrednio z mleka matki. To jednak nie wszystko – dodatkowe 10% bakterii pobierane jest przez dziecko z powierzchni piersi. Oznacza to, że nawet czynność karmienia piersią zapewnia niemowlęciu dodatkową ochronę.

 

Dzieci karmione piersią rzadziej się wypróżniają

Noworodki zazwyczaj wypróżniają się kilka razy dziennie, jednak po osiągnięciu drugiego lub trzeciego miesiąca życia u niemowląt karmionych wyłącznie piersią częstotliwość wypróżniania może wynosić zaledwie raz na tydzień lub dwa! Dlaczego tak się dzieje? Przyczyna jest prosta: Twoje mleko jest idealnym pokarmem dla dziecka. Zapewnia mu wszystko, czego potrzebuje i niewiele ponad to – nie pozostaje więc prawie nic do wydalenia. 

Choć potrzeba wypróżniania zachodzi rzadziej, stolec niemowlęcia pozostaje miękki, przez co nie występują problemy z zaparciem i wydalaniem. To dodatkowe korzyści płynące z niezwykłych właściwości Twojego mleka!

 

Znaczenie białek

W Twoim mleku znajdują się dwie klasy białek: białka serwatkowe oraz kazeina. Gdy mleko trafia do żołądka dziecka, kazeina przyjmuje formę stałą, tworząc tak zwane skrzepy, które napełniają brzuszek niemowlęcia. Białka serwatkowe pozostają w lekkostrawnej formie płynnej. Proporcje tych białek dostosowują się do wieku i potrzeb dziecka. Siara może zawierać nawet 90% białek serwatkowych, a jedynie 10% kazeiny, co czyni ją niezwykle łagodnym pokarmem dla wrażliwego żołądka noworodka. To właśnie dlatego na tym etapie Twoje dziecko potrzebuje częstego karmienia, aby być syte. 

Rozwijające się jelita Twojego dziecka są w stanie poradzić sobie z coraz większymi ilościami kazeiny, dlatego jej zawartość w mleku właściwym wzrasta do około 40%. Po roku karmienia stosunek białek serwatkowych i kazeiny wynosi w przybliżeniu 50:50. 

Proporcje białek w mleku krowim są odwrotne: zawiera ono 20% białek serwatkowych i 80% kazeiny, co znacznie utrudnia niemowlętom jego trawienie. To właśnie z tej przyczyny niewskazane jest podawanie mleka krowiego dzieciom poniżej pierwszego roku życia. Jego bezpieczne użycie w mieszankach mlecznych wymaga zaś odpowiedniego przygotowania.

 

Karmienie piersią może pomóc Ci schudnąć

Karmiąc piersią, spalasz dodatkowo 500 kalorii dziennie – to odpowiednik aż 8 km biegu lub 11 km spaceru każdego dnia! To, czy przełoży się to na spadek masy ciała, zależy jednak od wielu czynników, takich jak aktywność fizyczna i liczba spożywanych kalorii.

 

Wyjątkowy rytm ssania u dziecka

Być może masz wrażenie, że dziecko pobiera pokarm w bliżej nieokreślonym tempie, jednak w pierwszych kilku dniach jego ssanie ma szczególny rytm, obejmujący serie szybkich pociągnięć oraz długie przerwy. Eksperci udowodnili, że rytm ten skutecznie stymuluje złożony ciąg reakcji, który prowadzi do produkcji mleka. Jest to wspomniany wcześniej proces inicjacji laktacji.

 

Pierwszy miesiąc: ustalenie poziomu laktacji

Karmienie pełną parą

W tym okresie Twoje dziecko rozpocznie intensywnie odżywiać się przy piersi.  Twoja laktacja rozwinie się. Pod koniec pierwszego miesiąca Twój pokarm będzie mógł zapewnić Twojemu dziecku wszystko, czego potrzebuje. Choć mleko właściwe znacząco różni się od siary – ma większą zawartość tłuszczu i kalorii, a ponadto produkujesz go znacznie więcej – jest tak samo wartościowe.

Mleko matki stanowi żywy pokarm, który aktywnie zwalcza zagrożenia dla życia dziecka. Jest to jedna z jego najbardziej niezwykłych właściwości. Zazwyczaj w mleku właściwym znajduje się niewielka liczba komórek odpornościowych – maksymalnie 2%. Jeżeli jednak do Twojego organizmu przedostaną się bakterie lub wirusy, mogące wywołać chorobę u Ciebie lub u niemowlęcia, liczba komórek odpornościowych wzrasta aż do 94% wszystkich komórek w mleku! Gdy zagrożenie infekcją ustąpi, mleko powraca do pierwotnego składu.

Niektóre spośród oligosacharydów znajdujących się w Twoim mleku zapobiegają przyleganiu niebezpiecznych bakterii do ścian jelita niemowlaka. Inne wspomagają budowanie własnej, ochronnej mikroflory jelitowej, dostarczając „pożytecznych” bakterii, które będą chronić dziecko w miarę rozwoju.

 

 

Pamiętaj: im częściej karmisz dziecko, tym więcej mleka będziesz produkować. 

Zdaniem naukowców mleko kobiece zawiera tak zwany zwrotny inhibitor laktacji (FIL), który spowalnia produkcję mleka. Kiedy niemowlę spożywa mleko, ilość inhibitora FIL także spada, co pozwala laktocytom (komórkom produkującym mleko) wytworzyć więcej pokarmu, aby sprostać zapotrzebowaniu. Regularne karmienie sprawia więc, że częściej uwalniany jest sygnał powodujący wytwarzanie mleka. Dzięki temu jesteś w stanie zapewnić dzieciom wystarczające ilości pokarmu, nawet jeżeli karmisz bliźnięta lub trojaczki.

Twoje piersi działają niezależnie od siebie, dlatego jeżeli Twoje dziecko upodobało sobie jedną stronę lub karmisz bliźniaki o różnym apetycie, każda z piersi może produkować pokarm z inną intensywnością.

Ograniczenie karmienia wywoła odwrotny proces. Wówczas Twoje piersi napełniają się mlekiem, jednak są rzadziej opróżniane. Na skutek tego inhibitor FIL pozostający w mleku wysyła do komórek sygnał obniżający poziom laktacji. To właśnie w ten sposób przebiega odstawianie dziecka od piersi.

Jeżeli zmienisz zdanie na temat przerwania karmienia lub jeśli Twoje dziecko jest chore i nie chce jeść niczego innego niż Twoje mleko, możesz ponownie zwiększyć „podaż” poprzez nasilenie „popytu”.

 

Co zawiera mleko właściwe?

 Ponad 1000 białek, które:

• zapewniają odżywienie,
• aktywują układ immunologiczny niemowlęcia,
• chronią i rozwijają neurony w mózgu niemowlęcia.

Ponad 200 rodzajów oligosacharydów, które:

• wzbogacają florę jelitową,
• rozwijają układ immunologiczny niemowlęcia,
• chronią przed infekcjami,
• obniżają ryzyko zapalenia mózgu u niemowlęcia.

 Komórki macierzyste, które mogą:

• wspomagać rozwój organów niemowlęcia,
• pełnić funkcję wewnętrznego systemu naprawczego.

1400 mikro-RNA, którym przypisuje się:

• kluczową funkcję w ekspresji genu,
• zdolność do regulacji rozwoju oraz zapobiegania chorobom,
• działanie wspomagające układ immunologiczny niemowlęcia,
• rolę w rozwoju i transformacji piersi.

Kwasy tłuszczowe o długim łańcuchu, które:

• wspomagają rozwój mózgu, oczu i układu nerwowego niemowlęcia.

Ważne: Siódmego dnia życia dziecka jego żołądek ma wielkość moreli. Pomiędzy 10 a 14 dniem jego rozmiar przypomina duże jajko. Mając świadomość jego rozmiarów łatwo zrozumieć, że nie musi i nie powinno otrzymywać wielkiej butli mleka.

 

Karmienie piersią a walka z otyłością

Karmienie piersią sprawia, że ryzyko wystąpienia nadwagi lub otyłości w wieku dziecięcym i nastoletnim spada o 13%. Naukowcy częściowo przypisują tę tendencję zawartym w mleku hormonom, które regulują masę rosnącego malucha. Wśród nich wymienić można leptynę i grelinę – substancje stabilizujące apetyt. Mleko matki zawiera także dwa hormony, które zidentyfikowano dopiero niedawno – obestatynę i rezystynę.  Oba wpływają także na produkcję i wykorzystanie insuliny w organizmie.

Dzięki tym hormonom Twoje dziecko pobierze tylko tyle pokarmu, ile potrzebuje aby się nasycić – nawet jeżeli w piersi nadal znajduje się mleko. 39% niemowląt przerywa jedzenie, także wtedy gdy mleko wciąż wydostaje się z piersi. Sytuacja wygląda inaczej w przypadku dzieci karmionych mieszanką mleczną – najczęściej są one zachęcane do opróżnienia butelki.

 

Od pierwszego do szóstego miesiąca: mleko właściwe

Tak trzymaj!

To w tym okresie laktacja nareszcie stabilizuje się po wszystkich zmianach, jakie miały miejsce w ciągu pierwszych czterech tygodni. 

Twój pokarm jest już w pełni rozwinięty; teraz musisz tylko kontynuować karmienie i utrzymać odpowiedni poziom laktacji. Przez pierwsze sześć miesięcy Twoje mleko jest de facto jedynym pożywieniem, którego potrzebuje dziecko.

Jeżeli Twoje karmione piersią niemowlę nie ukończyło jeszcze sześciu miesięcy, nie musisz podawać mu wody – nawet podczas upałów. Badania przeprowadzone w gorących, suchych regionach świata udowodniły, że dzieci karmione wyłącznie piersią otrzymują potrzebne ilości płynów poprzez mleko matki. Przy upalnej pogodzie zadbaj o odpowiednie nawodnienie swojego organizmu i niezmiennie karm dziecko na żądanie – może być bardziej spragnione niż zazwyczaj.

Być może spotkałaś się już z pojęciami mleka I i II fazy. Przejście z jednego etapu do drugiego nie następuje jednak w konkretnym momencie – skład pokarmu zmienia się stopniowo.

Przyglądając się mleku, możesz zaobserwować, że pokarm I fazy na początku karmienia wydaje się rzadszy niż w późniejszej fazie II. Nie oznacza to jednak, że jest on gorszej jakości – w rzeczywistości jest bogaty w białka, cukry, witaminy i minerały. W miarę upływu czasu zawartość tłuszczu i kalorii stopniowo wzrasta. Choć poziom tłuszczu w mleku może różnić się pomiędzy poszczególnymi sesjami karmienia, każdego dnia Twoje dziecko przyjmować będzie jego podobną ilość.

Jeden mililitr mleka kobiecego może zawierać miliony komórek, w tym komórki macierzyste, „dobre” bakterie oraz komórki odpornościowe. Choć ich proporcje są już mniej więcej ustabilizowane, Twój pokarm wciąż reaguje na zagrożenia dla organizmu Twojego dziecka.

Jeżeli jedno z Was złapie infekcję bakteryjną lub wirusową, Twoje ciało zacznie wytwarzać ochronne przeciwciała, które trafią do Twojego mleka. Naukowcy odkryli także, że poziom leukocytów – żyjących, wzmacniających odporność komórek, w które niezwykle bogata jest siara – wzrasta w odpowiedzi na chorobę Twoją lub dziecka.

Jeżeli Twoje dziecko jest zdrowe i rozwija się zdrowo, nie musisz martwić się o to, czy nadal produkujesz wystarczające ilości pokarmu. Twoje piersi najprawdopodobniej są teraz mniej obrzęknięte (i wrażliwe!), a problem samoczynnego wypływu jest mniejszy niż w pierwszych, szalonych tygodniach. Oznacza to po prostu, że „nabrały wprawy” w laktacji i wytwarzają dokładnie tyle, ile potrzebuje Twoje dziecko. Niezależnie od tego, jak długo będziesz karmić piersią, będą one przystosowywać się do sytuacji i coraz wydajniej produkować, przechowywać oraz dostarczać mleko.

 

Korzyści nie tylko dla dziecka

Karmieniu piersią przypisuje się działanie:

• obniżające ciśnienie krwi u mam,
• obniżające poziom kortyzolu („hormonu stresu”) u mam.

W perspektywie długoterminowej, karmienie piersią przez co najmniej sześć miesięcy obniża u Ciebie ryzyko:

• raka jajnika,
• raka piersi,
• raka trzonu macicy,
• chorób serca,
• udaru mózgu.

 

Do zapamiętania

Wczesne stadium karmienia nie zawsze jest łatwe. Małe dzieci przyjmują niewielkie ilości pokarmu z dużą częstotliwością. Jest to normalne zjawisko, które sprawia jednak, że pierwszy miesiąc może być niezwykle wymagający.

Jeżeli masz problemy z przystawieniem dziecka do piersi, bolesnością brodawek, obrzękiem, zapaleniem sutka lub zablokowanymi kanalikami mlecznymi, zwróć się o pomoc do lekarza, doradcy laktacyjnego lub specjalisty od karmienia piersią. Problemy te najlepiej rozwiązać w ciągu pierwszych czterech tygodni – nigdy nie jest za późno.

W rozwiązaniu większości problemów laktacyjnych z pomocą przychodzą laktatory Medela opracowane przez szwajcarskich inżynierów i stosowane przez mamy na całym świecie. Te najnowsze, z technologią Flex, czyli owalnym lejkiem dopasowującym się do zmieniającego się kształtu ciała, pozwalają na łagodne i skuteczne odciąganie pokarmu np. podczas zastoju, nawału, zapalenia gruczołu sutkowego czy po prostu w przygotowaniu porcji cennego pokarmu na czas wyjścia do lekarza, treningu czy powrotu do innych aktywności.

Odciąganie pokarmu laktatorem z technologią Flex to 11% więcej mleka niż dotychczas.

Jeżeli tata zostaje z maluchem w domu – wtedy ze spokojem może go nakarmić przy pomocy Calmy – zestawu do karmienia imitującego pobieranie pokarmu z piersi.

 

 

Skorzystaj z wszelkiej dostępnej pomocy i pamiętaj, że wszelkie trudności można rozwiązać. A korzyści z karmienia naturalnego dla Ciebie i Twojego dziecka są ogromne 🙂

 

Materiał opracowano we współpracy z Medela Polska www.medela.pl 

Bibliografia:

1. Lactation and neonatal nutrition: defining and refining the critical questions: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22752723
2. 1,000 Days. Why 1,000 days? (pdf): https://thousanddays.org/the-issue/why-1000-days/
3. Breastfeeding in the 21st century: epidemiology, mechanisms, and lifelong effect: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26869575
4. Infant feeding in relation to islet autoimmunity and type 1 diabetes in genetically susceptible children: the MIDIA Study: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25422170
5. Evolution of lactation: nutrition v. protection with special reference to five mammalian species: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/m/pubmed/19087365/
6. Breastfeeding in the 21st century: epidemiology, mechanisms, and lifelong effect: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/m/pubmed/26869575/33 Initiation of human lactation: secretory differentiation and secretory activation
7. Oxytocin effects in mothers and infants during breastfeeding: http://www.infantjournal.co.uk/pdf/inf_054_ers.pdf
8. Which breast pump for which mother: an evidence-based approach to individualizing breast pump technology: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26914013
9. Mother and infant: early emotional ties: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9794962
10. The secretion of areolar (Montgomery’s) glands from lactating women elicits selective, unconditional responses in neonates: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19851461
11. Breastfeeding in the 21st century: epidemiology, mechanisms, and lifelong effect: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26869575
12. World Health Organization. Exclusive breastfeeding: http://www.who.int/nutrition/topics/exclusive_breastfeeding/en/
13. Breastfeeding: A guide for the medical professional, 7th edition (Ruth and Robert Lawrence, Elsevier Mosby): https://www.elsevier.com/books/breastfeeding/lawrence/978-1-4377-0788-5
14. Maternal and infant infections stimulate a rapid leukocyte response in breastmilk: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25505951
15. Colostrum of healthy mothers contains broad spectrum of secretory IgA autoantibodies: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22777159
16. Human milk composition: nutrients and bioactive factors: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23178060
17. Studies in human lactation: zinc, copper, manganese and chromium in human milk in the first month of lactation: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4003327 ;
18. Changes in human milk composition during the initiation of lactation: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7236122
19. https://www.nhs.uk/Conditions/pregnancy-and-baby/Pages/breastfeeding-is-baby-getting-enough-milk.aspx?tabname=Your%20newborn http://www.parentingscience.com/newborn-feeding-schedule.html
20. Breastfeeding: A guide for the medical professional, 7th edition (Ruth and Robert Lawrence, Elsevier Mosby): https://www.elsevier.com/books/breastfeeding/lawrence/978-1-4377-0788-5
21. Studies in human lactation: zinc, copper, manganese and chromium in human milk in the first month of lactation: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4003327
22. Physiology of lactation: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10394488
23. Oxytocin, a mediator of anti-stress, well-being, social interaction, growth and healing: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15834840
24. Oxytocin effects in mothers and infants during breastfeeding: http://www.infantjournal.co.uk/pdf/inf_054_ers.pdf
25. The effect of early initiation of breast feeding on the amount of vaginal blood loss during the fourth stage of labor: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16916046
26. An early contact with the baby–benefit for the mother: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19368275
27. Breastfeeding, sensitivity, and attachment: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17079544
28. Oxytocin and postpartum depression: delivering on what’s known and what’s not: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24239932
29. Association between maternal mood and oxytocin response to breastfeeding: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23586800
30. New evidence on breastfeeding and postpartum depression: the importance of understanding women’s intentions: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25138629
31. Safety of silicone breast implants. Effects on pregnancy, lactation, and children: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK44780/
32. Breastfeeding after breast surgical procedure or breast cancer: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1476847
33. Acute puerperal mastitis in the augmented breast: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8773697